Olsztyn leży w południowej części Warmii, historycznej krainy należącej w latach 1466-1772 do Rzeczypospolitej. Wbrew powszechnej opinii nie jest położony na Mazurach. Najwyższy punkt Olsztyna umiejscowiony jest na wysokości 155 m n.p.m., natomiast najniższy na 88 m n.p.m. W granicach administracyjnych miasta leży 15 jezior (13 powyżej 1 ha), a olsztyńskie lasy zajmują ponad 1800 ha!!!.

Budowa najstarszej jej części zaczęła się około 1348 roku. Kapituła Warmińska zdecydowała, że będzie on pełnił rolę ośrodka administracyjnego. Najpierw zbudowane zostało skrzydło północne, potem południowe. Od południa i od strony Łyny zamku broniły mury kurtynowe. Po murze można było się dostać z jednego skrzydła na drugie. W latach 1756-1758 dobudowane zostało trzecie skrzydło barokowe.

Z czasem zamek rozbudowano, podwyższono mury obwodowe i dodano drugi pas murów z basztami. Do 1454 roku zamek był pod militarną opieką zakonu. Zamek był połączony z umocnieniami miejskimi. Po utracie znaczenia militarnego zbudowano dojazd od strony miasta i zbudowano wygodne skrzydło pałacowe. Po zaborach nastąpiły kolejne przebudowy. Dziś w zamku znajduje się Muzeum Warmii i Mazur.


Rynek z czterech stron otaczają pierzeje, na które składają się kamienice z XVII i XVIII w. (z trzech stron z podcieniami). Po zniszczeniach będących efektem II wojny światowej, kamienice te odbudowano w zmienionym kształcie, w większości przypadków podwyższając o kolejną kondygnację, nadając im cechy barokowe i ozdabiając współczesnymi dekoracjami. Najstarszą spośród nich jest "Burmistrzówka", w której zachowały się elementy z XIV w. Uchodzi ona za dom zasadźcy i pierwszego sołtysa Olsztyna Jana z Łajs. Kilkadziesiąt metrów dalej stoi z kolei kamienica, w której przyszedł na świat wybitny architekt Erich Mendelsohn (1887-1953).



Wielu z nas uważa zakon krzyżacki i państwo krzyżackie za ten sam organizm. Tymczasem trzeba traktować te podmioty nieco inaczej, ponieważ zakon krzyżacki miał swoje baliwaty i komturie również poza Prusami, w których powstało ich państwo. Zakon krzyżacki założono pod koniec XII wieku w celu opieki nad niemieckojęzycznymi pielgrzymami do ziemi świętej. Komturie krzyżackie powstawały głównie na obszarach niemieckojęzycznych i we Włoszech, siedziba Wielkiego Mistrza była w Wenecji.

Na podbitych ziemiach budowano zamki, zakładano miasta i wsie, prowadzono intensywne osadnictwo. Poparcie papieża miało jednak swoją cenę, którą było oddanie władzy cywilnej w państwie w ręce biskupów na jednej trzeciej terytorium. W Prusach były cztery diecezje, a każdy biskup miał wydzielony pewien obszar, którym zarządzał. Z tego obszaru biskup wydzielał jedną trzecią na utrzymanie kapituły, która również sprawowała władzę cywilną na tym terenie. Wszystko to oczywiście pod egidą państwa zakonu krzyżackiego. Najbardziej niezależny był biskup i kapituła warmińska, pozostałe trzy były pod silnym wpływem krzyżackim. Zamki budowali więc wszyscy: Krzyżacy, biskupi i kapituły.



Obszar Pojezierza Olsztyńskiego rozciąga się po obu brzegach górnego biegu Łyny, sięgając na zachodzie po Pasłękę. Krajobraz ukształtowany został w wyniku ostatniego zlodowacenia (lobu Łyny), którego fazy zaniku zaznaczają się w postaci łuków wałów morenowych sięgających na zachodzie po Morąg, na południu po Nidzicę, a na wschodzie po linię Szczytno-Biskupiec. Wysokość moren nie przekracza 200 m. n.p.m.. W podłożu zalega głównie glina zwałowa. W dolinach rynien lodowcowych i mis pojeziernych występują torfowiska i łąki. Największe Jeziora: Dadaj, Jezioro Luterskie, Jezioro WulpIńskie, Ukiel, Kalwa.

Architektoniczna perełka naszego regionu znajduje się w Raszągu. Tu we wsi na wzgórzu znajduje się kościół ewangelicki, który przypomina zamek jak z baśni. Kościół został wybudowany w 1925 roku z kamienia polnego. Położony jest na wzniesieniu. Został zbudowany w formie zameczku. W narożu widnieje owalna wieża nakryta stożkowym hełmem. Okrągła wieża dominuje nad budowlą. Dach jest pokryty czerwoną dachówką.

Podobne wrażenie robi wnętrze kościoła. Niebieskie ściany i witraże harmonizują z naturalnym kolorem sklepienia i niebieska kopułą/ sklepieniem nad prezbiterium. Na ścianach znajdują się cytaty z Biblii. W prezbiterium nad ołtarzem jest widoczny napis: "Czuwajcie, trwajcie mocno w wierze, bądźcie mężni i umacniajcie się" (z listu do Koryntian). Całej idealnej kompozycji dopełnia ołtarz i ławki wykonane z drewna.

Za ołtarzem na przedniej ścianie ambony znajduje się miedzioryt z 1858 roku z napisem: August Willin, Rzym. Za ołtarzem widnieje ambona.


W 1380 roku biskup wzniósł w obrębie umocnień miejskich zamek, który stał się siedzibą biskupów warmińskich. W 1594 roku zamek strawił pożar, jednak niedługo potem został odbudowany i nadal pozostał we władaniu kapituły warmińskiej. W 1826 roku częściowo na terenie zamku wzniesiono szkołę ewangelicką. Resztki zamku znajdują się przy ulicy Nowowiejskiego 9. Pozostały tu jednak jedynie sklepienia piwnic i resztki ściany południowej.

Muzeum Budownictwa Ludowego należy do najsłynniejszych w Polsce i jednocześnie najstarszych w Europie skansenów. Jego początki sięgają 1909 roku, kiedy to na obrzeżach Ogrodu Zoologicznego w Królewcu zgromadzono pierwsze kilkadziesiąt obiektów architektury ludowej (20) oraz dwa obiekty archeologiczne.


Zamek krzyżacki w Olsztynku został zbudowany na przełomie wieku XIV i XV jako siedziba burgrabiego do kontroli szlaków handlowych. Zamek zbudowano na planie czworokąta, miał co najmniej trzy skrzydła i wieżę, otoczony był murami obwodowymi. Od 1610 roku należał do miasta, zniszczony w czasie potopu szwedzkiego, pod koniec XVIII wieku częściowo rozebrany. W połowie XIX wieku dobudowano skrzydło i urządzono gimnazjum.

Zamek usytuowany jest w ujściu rzeki Symsarny do Łyny. Wzmacniało to w okresie średniowiecznym jego walory obronne. Zbudowany (na planie kwadratu o boku 48,5 m ) z cegły, na kamiennej podmurówce, wzmocniony potężną wieżą o czternastu kondygnacjach. Posiada cztery skrzydła i wewnętrzny dziedziniec. Składa się z zamku właściwego i oddzielonego suchą fosą przedzamcza południowego. Nie zachowało się przedzamcze północne, na którym stał młyn. W narożach zamku właściwego znajdują się wieżyczki wzniesione po pożarze w 1442 r., w miejscu trójkątnych szczytów. Budynki wieńczą dwuspadowe dachy kryte dachówką.

Obiekt stanowi wybitne dzieło architektury protestanckiej na Warmii. Został wybudowany jako kościół protestancki z drewna w latach 1818-1823, sfinansowany przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III. Do budowy kościoła wykorzystano projekt budowli murowanej przygotowany w Wyższej Deputacji Budowlanej (Oberbaudeputation) w Berlinie, kierowanej ówcześnie przez Karola Fryderyka Schinkla. Świątynia jest obecnie przystosowana do sprawowania liturgii wschodniej. W środku współczesny ikonostas.

Jezioro Czarne jest niewielkim, płytkim zbiornikiem wodnym o głębokości dochodzącej do 6 m. Położone jest na obszarze leśnym w Nadleśnictwie Miłomłyn. Jest to jezioro typu dystroficznego o wodach stosunkowo kwaśnych. Charakteryzuje się ubogim składem jakościowym i ilościowym makroflory.


Zamek w Ostródzie jako trwałą budowlę z cegły wzniesiono w latach 1350-1408 w miejsce ziemno-drewnianej warowni z początku XIV wieku. Spalony przez Litwinów w 1381, odbudowany przed wojną z Polską. Zbudowany był na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem, bez wież. Odbudowany i zmodernizowany po pożarze w 1788 roku, spalony w czasie II wojnie światowej przez Rosjan. Odbudowany, siedziba instytucji kultury.

Obecnie zamek w Ostródzie składa się z trzech skrzydeł których mury po pożarze zachowały się do gzymsu koronującego. Ocalała część gotyckich okien i ozdobnych portali prowadzących niegdyś z krużganków do sal I piętra. We wnętrzach zachowały się niektóre sklepienia. Na elewacjach zobaczyć można fragmenty dekoracji z cegły zendrówki. Podczas prac archeologicznych odkryto pozostałości przedbramia piwnice skrzydła wschodniego a na dziedzińcu gotycką studnię.

Dwukondygnacyjny pałac wzniesiono na planie podkowy wpisanej w prostokąt o wymiarach 55 metrów szerokości i 41 metrów długości. Obie elewacje - frontowa i ogrodowa - różniły się wyglądem. Od strony podjazdu główną część pałacu flankowały po bokach dwa skrzydła, które stanowiły zamknięcie dziedzińca. Korpus budynku, zaakcentowany na osi ryzalitem, wyróżniały cztery pilastry. Całość nakryto dachami mansardowymi z lukarnami, znajdowało się w nim również dwanaście kominów. Początkowo dach pałacu był kryty czerwoną dachówką, zmienioną na początku XX wieku na glazurowaną, zieloną. Za czasów Fryderyka Ludwika Finck von Finckenstein (1709-1785) nadbudowano zwieńczenia ryzalitów elewacji frontowej i ogrodowej oraz uzupełniono je dekoracją figuralną. Od strony podjazdu umieszczono herb Finckensteinów, natomiast od strony ogrodowej nadbudowano attykę, na której ustawiono cztery rzeźby - Junonę, Jowisza i Herkulesa z zespołu czterech żywiołów oraz personifikację Rozwagi. Do rezydencji prowadziło sześcioro drzwi. Najefektowniejsze były wejścia od frontu i od strony ogrodu z bogato zdobionymi portalami. Pozostałe znajdowały się symetrycznie w bocznych skrzydłach pałacu. Główne wejścia usytuowane na osi podkreślone były przez reprezentacyjne schody oraz balkony z misternie kutymi balustradami.



Muzeum im. Johanna Gottfrieda Herdera. Ekspozycję biograficzną najsłynniejszego morążanina urządzono w barokowym pałacu Dohnów (wzniesiony w 1595 r., rozbudowany w XVIII w.). W pałacowych salach znajduje się też wystawa stylowych wnętrz oraz ciekawe zbiory malarstwa (sztuka sakralna, epitafijna i dworska dawnych Prus Książęcych, XVII-wieczne malarstwo holenderskie). Warto zwrócić uwagę na nietypowy, skonstruowany w 1741 r. słoneczny zegar na skwerze przed pałacem Dohnów. To składająca się z kilku elementów kolumna z piaskowca, zwieńczona kulą. Niegdyś był to zespół wielu zegarów o nie dającym się dzisiaj precyzyjnie ustalić przeznaczeniu.

Drewniane Perły Ziemi Lubawskiej – konserwacja drewnianych zabytków celem wzrostu atrakcyjności kulturowej regionu. Głównym celem projektu jest zachowanie dziedzictwa kulturowego poprzez przeprowadzenie prac konserwatorskich oraz robót budowlanych przy zabytkach ruchomych i nieruchomych 9 kościołów Diecezji Toruńskiej. Pozwoli to na przeciwdziałanie procesom degradacji obiektów, podniesienie walorów artystycznych i estetycznych kościołów oraz zwiększenie atrakcyjności miejsca. Celami pośrednimi projektu jest wzrost atrakcyjności turystycznej regionu; zwiększenie działań kulturalnych, a co za tym idzie aktywizacja społeczności (jarmark Krzyżacki, wieczorne msze plenerowe, rajd rowerowy po ziemi lubawskiej szlakiem św. Jakuba)

Zamek krzyżacki w Nidzicy zbudowano w drugiej połowie XIV wieku jako siedzibę krzyżackiego prokuratora. Zbudowany został na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem. Wojny polsko-krzyżackie przetrwał w dobrym stanie, a najwięcej zniszczeń spowodowali żołnierze Napoleona Bonaparte na początku XIX wieku. W XIX wieku wykorzystywany na sąd i więzienie, w czasie II wojny światowej zbombardowany przez wojsko radzieckie. Odbudowany do 1965 roku. Dziś znajduje się tu hotel.

Na przełomie XVIII i XIX wieku świat stał u progu nowoczesności. Położono kabel telegraficzny pod kanałem La Manche, przepłynięto Atlantyk i skonstruowano silnik elektryczny. Po świecie jeździły już pociągi, a następne lata miały przynieść rozwój lotnictwa. Świat parł do przodu. A tym czasem w maleńkim i uroczym miasteczku na Warmii palono na stosie ostatnią czarownicę... Ostatni stos w Europie zapłonął w 1811 roku, na rynku w Reszlu. Reszel jednak nie tylko ostatnim stosem w Europie stoi. Malutkie miasteczko, którego budowę przypisuje się Krzyżakom w 1241 kusi soczystą zielenią lasów porastających wzgórze, na którym kryją się pozostałości murów obronnych, malowniczymi widokami i aurą tajemniczości rodem ze średniowiecza. Reszel jest bowiem żywą, acz nieformalną, listą 7 cudów średniowiecznego świata.

Kętrzyn leży na ziemiach plemienia Bartów. Najazdy krzyżackie doprowadziły do spalenia istniejących grodów. Dopiero w 1329 zbudowano strażnicę krzyżacką na zgliszczach grodu o pruskiej nazwie Rast. W okresie II wojny w gierłoskim lesie pobudowano kwaterę Hitlera – Wilczy Szaniec. Bombardowanie w 1942 i walki w 1945 doprowadziły do bardzo poważnych zniszczeń miasta; zamek i Stare miasto spłonęły. Po wojnie miasto nosiło nazwę Rastembork.

Frombork, zwany Klejnotem Warmii, a także Grodem Kopernika, jest miejscem, w którym ten wielki polski astronom spędził ponad 30 lat swojego życia. Jako jedyne miasto na świecie może pochwalić się, że jego najsławniejszy obywatel „poruszył Ziemię, wstrzymał Słońce i niebiosa". To tutaj napisał swoje dzieło „De Revolutionibus" prawie pięć wieków temu! Tymi ulicami chodził i wypatrywał gwiazd na niebie. Tutaj też we fromborskiej katedrze Mikołaj Kopernik został pochowany. Postać Kopernika i jego dzieło wyróżnia Frombork w skali światowej. Wiele fromborskich atrakcji turystycznych wiąże się właśnie z jego działalnością.

Kanał Elbląski jest zabytkiem hydrotechniki na skale światową - głownie dzięki unikatowemu systemowi zabytkowych pochylni (Buczyniec, Kąty, Oleśnica, Jelenie oraz Całuny). W 1978 fragment kanału uznano za zabytek techniki, natomiast w 2011 został uznany za pomnik historii. Kanał Elbląski w 2007 r. w plebiscycie "Rzeczpospolitej" został uznany za jeden z siedmiu cudów Polski.