Krajobraz północnej Suwalszczyzny jest swoistym muzeum natury, kwintesencją spadku po lodowcu otrzymanym przez kontynent europejski. Nagromadziły się tu przeróżne formy polodowcowej rzeźby terenu: moreny, kemy, kemowe tarasy, ozy, drumliny, rynny i cyrki lodowcowe. Są młode i wyraziste, lodowiec bowiem odszedł stąd najpóźniej. Na ziemi suwalskiej leży 160 jezior o powierzchni powyżej 1 ha, w tym słynna Hańcza.

Gulbieniszki, Wiżajny, Turtul, Szypliszki i Ejszeryszki. Czy gdzieś jeszcze w Polsce są takie charakterystyczne nazwy?

Region położony jest na samym koniuszku Polski (północno-wschodnim). Dojechać tutaj można albo od strony Augustowa i Suwałk albo od strony Gołdapi. Miejscowości z których najczęściej rozpoczyna się wędrówkę to Smolniki - w północnej części Parku lub też Jeleniewo - w południowej.

Położony jest na Pojezierzu Litewskim w mezoregionie Pojezierze Wschodniosuwalskie. Obejmuje Zagłębienie Szeszupy i tereny otaczające jez. Hańcza (najgłębsze jezioro w Polsce). Leży na obszarze 4 gmin- Jeleniewo, Wiżajny, Przerośl i Rutka-Tartak, należących do woj. podlaskiego. Powierzchnia parku wynosi 6284 ha (62,8 km2), w tym około 60% stanowią użytki rolne, 24% lasy, 10% wody, 4% bagna i 2% pozostałe grunty. Duże, otwarte przestrzenie odsłaniają rzeźbę polodowcową, która jest najcenniejszym walorem parku.

Obejmuje Zagłębienie Szeszupy i tereny otaczające jez. Hańcza (najgłębsze jezioro w Polsce). Leży na obszarze 4 gmin- Jeleniewo, Wiżajny, Przerośl i Rutka-Tartak, należących do woj. podlaskiego. Powierzchnia parku wynosi 6284 ha (62,8 km2), w tym około 60% stanowią użytki rolne, 24% lasy, 10% wody, 4% bagna i 2% pozostałe grunty. Duże, otwarte przestrzenie odsłaniają rzeźbę polodowcową, która jest najcenniejszym walorem parku. Jest najstarszym parkiem krajobrazowym w Polsce - 1976.

Najstarsze ślady istnienia ludzkiego na terenie Jeleniewa pochodzą z VI-VII w. n.e.., co wskazuje na to, że ziemie te zamieszkane były przez Jaćwingów. Do dziś przetrwały po nich tylko cmentarzyska kurhanowe i grodziska.


Cmentarz żydowski w Jeleniewie został założony w XVIII w. i zlokalizowany jest około 100 m. na wschód od trasy nr 655, z Suwałk do Rutki-Tartaku. Na jego teren można dostać się nieutwardzoną drogą, zaczynającą się między posesjami przy ul. Suwalskiej nr 20 i 22. Nekropolia została zniszczona podczas drugiej wojny światowej, a proces dewastacji trwał także w latach późniejszych. Do dziś zachowało się ok. 31 kamieni nagrobnych.


Kościół w obecnym kształcie pochodzi z 1878 roku. Do czasów dzisiejszych dotrwały zabytki z połowy XVIII wieku i wieku XIX. W jeleniewskim kościele znajdują się m.in.: malowidła z lat 70. i 80. XIX wieku pędzla Kazimierza Górnickiego, rokokowy ołtarz, konfesjonał i ambona z konfesjonałem z 1846 roku - pochodzące najprawdopodobniej z kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Wigrach lub nieistniejącego kościoła pw. św. Marii Magdaleny w Magdalenowie. Do dzieł sztuki snycerskiej należą także rzeźby nieznanych świętych autorstwa anonimowego artysty. Rzeźby, obrazy i przykłady rzemiosła artystycznego zostały wpisane do rejestru zabytków w latach 80. XX wieku. W 2013 roku do tej listy dołączono zabytki ruchome - organy pozytywowe powstałe po 1878 roku i trzy skrzydlate anioły, odnalezione na strychu kościoła w Jeleniewie.


Doskonały punkt widokowy na teren Parku, rozpościera się stąd rozległa panorama na Zagłębienie Szeszupy, którego dno pokrywają liczne jeziora, łąki, torfowiska oraz wzniesienia, tworząc niepowtarzalny krajobraz.

Na trzech okolicznych wzgórzach: Górze Zamkowej, Kościelnej i Cmentarnej znajdują się ślady budownictwa obronnego Jaćwingów, pochodzące z VIII- XIII w.

Popularnie zwany "Górą Zamkową", kompleks osadniczo- obronny znajduje się na gruntach wsi Szurpiły. Obejmuje on swym zasięgiem grodzisko- Górę Zamkową, niewielki gródek na "Górze Kościelnej", dwa cmentarze kurhanowe II-V w. n.e., wczesnośredniowieczny cmentarz całopalny na "Górze Cmentarnej" oraz osiedle obronne z wczesnej epoki żelaza w Wodziłkach.


Jest to duże jezioro w głębokim wyżłobieniu polodowcowej rynny, o silnie urozmaiconej i rozwinietej linii brzegowej. Stoki brzegów są miejscami strome, poprzecinane jarami i wąwozami. Pobrzeże jest raczej wąskie o dużym spadku dna, porośnięte trzciną, gdzie niegdzie zamulone. Sporo jest także miejsc o dnie kamienistym i piaszczystym, tam umiejscowiły się kapieliska i plaże (m.in. ośrodek wypoczynkowy na wschodniej stronie jeziora - u ponóża Góry Jesionowej).Szelment jest akwenem typu mezotroficznego (w terminologii rybackiej typu leszczowego), o średniej żyzności. Wody jeziora są czyste o średniej przejrzystości.

Rezerwat "Rutka" (49 ha, nazwany od wsi Rutka) został utworzony w 2001 roku w celu ochrony m.in. unikatowego przykładu tzw. bruku lodowcowego. Kamienie, które są okruchami skalnymi z Gór Skandynawskich, przywędrowały tu wraz z masą gliny zwałowej w okresie zlodowacenia północnopolskiego. Głazy w Rutce (głównie granity i gnejsy), w przeciwieństwie do innych głazowisk, występują na powierzchni gruntu, dzięki czemu widoczne są niemal w całości. Poza naturalnymi procesami erozyjnymi przyczyniła się do tego również działalność człowieka. Od północy głazowisko ograniczone jest krawędzią zagłębienia Szeszupy, z której rozpościera się rozległy widok (wiata widokowa) na tzw. "amfiteatr Wodziłk" z wytopiskowym jeziorem Linówek.


Ścieżka "U źródeł Szeszupy" jest opowieścią o rzece polsko-litewskiego pogranicza, o mijanych po drodze mokradłach, torfowiskach i łąkach, a także o losach ludzi, którym przyszło żyć u jej źródeł.


Staroobrzędowcy ze swoją religią, kulturą i obyczajami to przeniesiony do nas kawałek starej Rosji. Zazwyczaj zajmowali się oni uprawą ziemi, ale głównym źródłem ich utrzymania była obróbka drewna, roboty stolarskie i ciesielskie. W Wodziłkach stoi jeszcze kilka drewnianych domów, zabudowania gospodarcze i parowe łaźnie. Drewniana jest również molenna - świątynia z 1921 roku.


W Smolnikach znajduje się cmentarna kaplica drewniana z XVIII/XIX w. Jest to bodaj jedyny zabytek we wsi. Niemniej jednak to stąd najczęściej rozpoczyna się wycieczki, ze względu na oszałamiające widoki na jeziora kleszczowieckie i, bodaj najpiękniejsze w Polsce, jezioro Jaczno.


Ma bardzo urozmaiconą linię brzegową i niespotykane zabarwienie toni wodnej uważane jest za jedno z najpiękniejszych i najbardziej fotogenicznych jezior w kraju. Woda Jaczna w miesiącach letnich staje się malachitowa, co związane jest z zakwitem glonów z rodzaju Chlorella.


W osadzie (ledwie trzy domy) stoją pozostałości drewnianego młyna wodnego z XIX wieku, na strudze łączącej Jeziora Jaczno i Kamenduł.


Cmentarz położony obok skrzyżowania Udziejek - Jaczno - Łopuchowo, został otoczony kamiennym murem. Na cmentarzu chowano nie tylko ewangelików z Łopuchowa, ale także zmarłych z okolicznych wiosek, co pokazują fotografie na których widnieją nagrobki z polskimi napisami. Obecnie w Łopuchowie, nie ma ewangelików a po nich pozostał tylko stary cmentarz, ale już nikt o niego nie dba. Zachowało się zaledwie kilka nagrobków, reszta możliwe że znajduje się pod leśnym runem.


Położone jest pomiędzy jeziorem Hańcza a miejscowością Łopuchowo. Rezerwat stanowi 7 wałów moren czołowych, ułożonych amfiteatralnie, począwszy od jeziora Hańcza i stopniowo obniżających się w kierunku zagłębienia Szeszupy (od 260 m n.p.m. do 215 m n.p.m.). Pagórki te są formami akumulacji lodowcowej zbudowanymi z piasków, żwirów, gliny i głazów. Na zboczach znajdują się nagromadzenia głazów narzutowych (przeważnie granitowych). Pomiędzy pagórkami znajdują się owalne zagłębienia wypełnione torfami.


Lustro wody leży na wysokości 227 m n.p.m. Brzegi pokryte licznymi głazami, w większości strome i wysokie, linia brzegowa urozmaicona malowniczymi zatokami i półwyspami. Najgłębsze jezioro w Polsce. Rezerwat przyrody od 1963 roku.

Ścieżka poznawcza rozpoczyna się w Turtulu, przy siedzibie Parku, nad Stawem Turtulskim i prowadzi do najgłębszego w Polsce jeziora Hańcza. Na trasie ścieżki zaobserwować można wiele form rzeźby polodowcowej: dolinę rzeczną, rynnę lodowcową, oz turtulski, dolinę zawieszoną oraz rezerwat "Głazowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą". Trasa wyłącznie piesza. Obowiązuje zakaz ruchu rowerowego.

Na północno-zachodnim brzegu Jeziora Hańcza znajdują się ruiny dworu otoczone fragmentami dawnego parku dworskiego. Wyznaczono tu półtorakilomentrową ścieżkę edukacyjną. Przy ścieżce poznawczej został zorganizowany parking, a na trasie ścieżki przygotowano miejsca wypoczynku.

W nieodległej miejscowości Hańcza znajduje się też jeden z ostatnich domów, w okolicy, krytych strzechą.

Pomiędzy jeziorem Hańcza,a Turtulem na odcinku 2,5 km, dolina ma charakter wąskiej i głębokiej (30 m) rynny polodowcowej , którą płynie rzeka o bardzo dużym spadku, nadającym jej charakter górskiego potoku.


Odgałęziająca się od doliny Czarnej Hańczy sucha dolina, której dno położone jest ("zawieszone ") około 10 m ponad poziomem rzeki. ciągnie się ona łukiem ok. 4 km w kierunku południowym, gdzie pod wsią Malesowizna ponownie łączy się z doliną Czarnej Hańczy. Jest pięknym przykładem doliny wiszącej, powstałej w wyniku działalności wypływających spod lodowca rzek i strumieni w miejscu ich ujścia do dolin i obniżeń wypełnionych martwym lodem.

Oz turtulski w Turtulu na Suwalszczyźnie jest, jak twierdzą niektórzy, najpiękniejszym przykładem ozu w Polsce. Oz to wąski wał lub ciąg pagórków pochodzenia lodowcowego, zwykle wysokości kilkunastu metrów i długości nawet do kilkudziesięciu km, o stromych stokach, krętym przebiegu i falistej linii grzbietowej. Ozy tworzyły się w szczelinach lądolodu, gdzie osadzał się niesiony przez wodę żwir i piasek. Oz turtulski składa się z 13 wydłużonych pagórków o wysokości kilkunastu metrów.

Turtul jest przysiółkiem wsi Malesowizna, położonym w dolinie Czarnej Hańczy. Jest to, po czasach jaćwieskich, jedno z najstarszych miejsc osadniczych na Suwalszczyźnie. Od XVII wieku pracował tu młyn wodny, będący jedną z pierwszych tego typu budowli między jeziorem Hańcza a Wigrami. Ze źródła pisanego z 1645 roku dowiadujemy się, że nazwa tego młyna pochodzi od nazwiska młynarza (turtuolis – lit.bogacz, człowiek majętny). Oglądane ruiny, podobnie jak stojący obok dom młynarza, pochodzą z lat 30. XX wieku. Młyn funkcjonował jeszcze w latach 60.

Rezerwat obejmuje fragment łąki pokryty wieloma głazami o obwodzie od 0,5 do 8 metrów. Głazy położone są na 4 terasach: w korycie Czarnej Hańczy, na dnie doliny, na terasie (10 m ponad lustrem wody w rzece) oraz na powierzchni sandrowej (25 m ponad lustrem wody). Głazy te przytransportowane przez lodowiec ze Skandynawii zostały pierwotnie zakumulowane w postaci ozu bachanowskiego, a następnie odsłonięte w wyniku rozmycia tego ozu przez wody lodowcowe i rzeczno-lodowcowe ozu. Wszystkie drobniejsze frakcje (ił, pył, piasek, żwir, kamyki) zostały wypłukane i przemieszczone niżej z prądem wód, a najcięższe i najtrudniejsze do przeniesienia głazy zostały rozrzucone na całym stoku doliny. Szacunkowo liczbę głazów ocenia się na ok. 10 000 szt. Rezerwat został utworzony w celu zachowania ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych obszaru pokrytego dużą ilością głazów narzutowych. Rezerwat jest udostępniony dla turystów: po rezerwacie można poruszać się pieszo wyznaczonym szlakiem oraz zejść po kładce do rzeki.


Bardzo ładnie położone. Niedaleko widnieje góra Rowelska, najwyższe wzniesienie Suwalszczyzny, gdzie znajduje się aż sześć elektrowni wiatrowych.




Rzeźba Suwalskiego Parku Krajobrazowego została ukształtowana przez plejstoceński (1 800 000 - 10 200 lat temu) lądolód skandynawski, a zwłaszcza przez ostatnie zlodowacenie północnopolskie. Miąższość osadów lodowcowych na omawianym terenie dochodzi do 280 m. Najwyższe wzniesienie osiąga 275 m n.p.m., a najniższym punktem w parku jest jezioro Postawelek (146 m n.p.m.). Tak duże zróżnicowanie wysokości względnych jest rzadko spotykane w Polsce północnej. Głównymi formami rzeźby są wysoczyzny morenowe (wysoczyzna Szurpił i Krzemianki, wysoczyzna Dzierwan, wysoczyzna Hańczańska i wysoczyzna Gulbieniszk) oraz doliny rzeczne (Czarnej Hańczy i Szeszupy).

Obszar Suwalskiego Parku Krajobrazowego leży w dorzeczu Niemna i jest odwadniany przez dwa systemy rzeczne: Szeszupę i Czarną Hańczę. Odcinek źródłowy Szeszupy znajduje się niedaleko Turtula, skąd rzeka płynie w kierunku północno-wschodnim do Niemna. Na terenie parku przepływa przez pięć płytkich jezior: Gulbin, Okrągłe, Krejwelek, Przechodnie i Postawelek, a za pośrednictwem Szurpiłówki, Jacznówki i Potoku Młyńskiego odwadnia dodatkowo kilka innych jezior położonych w zagłębieniu Szeszupy.

Czarna Hańcza bierze swój początek na uwilgotnionych łąkach w okolicy wsi Okliny, na wschód od jeziora Mauda, poza granicami SPK. Dopływa do jeziora Jegliniszki i dalej kieruje się na południe i uchodzi do jeziora Hańcza. Wypływa z tego jeziora kamienistym korytem o dużym spadku. Za „Głazowiskiem Bachanowo” przyjmuje ciek z prawej strony dorzecza zwany Kozikówką, a następnie płynie na południowy-wschód do Turtula, gdzie jej wody zostały spiętrzone groblą, tworząc jedyny na terenie parku zbiornik antropogeniczny, tzw. staw turtulski.

Głównym elementem sieci hydrograficznej Suwalskiego Parku Krajobrazowego są jeziora. W granicach parku znajdują się 24 jeziora, a największym (305 ha) i najgłębszym jest jezioro Hańcza. Drugim pod względem wielkości jest jezioro Szurpiły o powierzchni 80,9 ha i głębokości maksymalnej 46,8 m. Warto wspomnieć o dwóch ciekawych krajobrazowo zespołach jezior: jeziora kleszczowieckie (Kojle, Perty, Purwin) oraz zespół jezior szurpilskich (Szurpiły, Jeglówek, Tchliczysko zwane też Kluczysko).

Teren SPK leży w obrębie geobotanicznego działu północnego. Na bogactwo siedliskowe i gatunkowe tego obszaru niewątpliwy wpływ miało stosunkowo niedawne ustąpienie lodowca, związana z jego działalnością urozmaicona rzeźba terenu, surowość klimatu oraz rozległe otwarte krajobrazy, poprzeplatane niewielkimi kompleksami leśnymi i bagnami.

W okresie ostatnich pięciuset lat bardzo ważnym czynnikiem kształtującym szatę roślinną tego obszaru była również gospodarcza działalność człowieka. Pod koniec XIII wieku, po klęsce Jaćwieży, na niezamieszkałe prawie przez kolejne trzy stulecia tereny, „weszła” potężna puszcza. Poczynając od XVII wieku, wraz z falą nowego osadnictwa, dziewicze ostępy leśne prawie całkowicie przekształcone zostały w pola uprawne. Zespoły roślinne o naturalnym charakterze zachowały się przede wszystkim w lasach północnej części Parku, w okolicach jezior: Hańcza, Jaczno, Kojle, Perty oraz na niektórych torfowiskach.

Mimo silnej presji człowieka flora tego terenu jest bardzo bogata. Występuje tu około 700 gatunków roślin zielnych należących do ponad 80 rodzin. Wśród nich 54 taksony podlegają ochronie całkowitej (w tym 17 gatunków z rodziny storczykowatych Orchidaceae) oraz 17 ochronie częściowej; 56 gatunków uznanych jest za rzadkie i zagrożone, z tego 13 znajduje się w polskiej Czerwonej księdze roślin. Młodoglacjalny krajobraz oraz surowy klimat sprzyjają obecności na tym terenie wielu rzadkich gatunków, które stanowią relikty glacjalne oraz gatunki o charakterze borealnym (północnym). Należy do nich wielosił błękitny, sitowie alpejskie (wełnianeczka alpejska), modrzewnica zwyczajna, bażyna czarna, żurawina błotna, grzybienie północne, borówka bagienna (łochynia). Charakterystycznym gatunkiem pochodzenia północnego jest pospolicie występujący w lasach SPK świerk pospolity.

Mozaika środowisk tworzących Suwalski Park Krajobrazowy charakteryzuje się przewagą gruntów rolnych, obecnością licznych jezior i zabagnień, co znacząco wpływa na obraz fauny tego terenu. Obecność gatunków reliktowych w SPK ma związek z ostatnim zlodowaceniem.

Dotychczas badania faunistyczne objęły tylko niektóre grupy zwierząt. Spośród bezkręgowców dobrze Poznańo faunę pijawek, motyli dziennych oraz mięczaków. Ponadto na terenie SPK prowadzono prace inwentaryzacyjne takich grup owadów, jak: chrząszcze, ważki i muchówki. Lepiej Poznańy jest skład gatunkowy większości grup kręgowców zamieszkujących teren parku.

Szczególnie interesująca fauna, charakterystyczna dla głębokich, czystych i dobrze natlenionych zbiorników wodnych, zamieszkuje jezioro Hańcza. Występują tu liczne skorupiaki pochodzenia skandynawsko-bałtyckiego (m.in. Palasiolla quadrispinosa – relikt polodowcowy). Stwierdzono również jedyne w Polsce stanowisko widłonoga wód syberyjskich Eurytemora gracilis. Inne gatunki reliktowe w jeziorze Hańcza to należący do mięczaków sadzawczak drobny oraz pijawka Theromyzon maculosa. W wodach jeziora stwierdzono 24 gatunki ryb, m.in. bardzo rzadkiego głowacza pręgopłetwego i kozę. W Hańczy oraz kilku innych jeziorach SPK prowadzono reintrodukcję troci jeziorowej. Do niedawna stałym elementem fauny jeziornej był rak szlachetny, jednak w wyniku ekspansji konkurencyjnego raka pręgowatego oraz epidemicznej choroby – dżumy raczej jego populacje zanikły, a próby przywracania tego gatunku nie dały dotychczas widocznych efektów.

Poniżej jeziora, w wodach rzeki Czarnej Hańczy oraz w innych wartko płynących ciekach żyją organizmy wymagające czystych, dobrze natlenionych wód. Należą do nich mszywioły, chłodnolubne mięczaki oraz niektóre gatunki ryb, np. pstrąg potokowy, głowacz białopłetwy i strzebla potokowa. W powstałym przez spiętrzenie wód Czarnej Hańczy stawie turtulskim występuje nadecznik stawowy – gąbka słodkowodna uznawana za biologiczny wskaźnik czystości wody.

Szuwary porastające obrzeża jezior oraz zabagnienia zamieszkują liczne gatunki ptaków wodno-błotnych, m.in. bąk, łabędź niemy, perkoz dwuczuby, łyska, trzcinniczek i brzęczka. Licznie gniazduje tutaj błotniak stawowy. Środowisko to jest typowe dla niektórych ssaków, np. dla bobra europejskiego i wydry. Bobry osiągają na terenie SPK jedną z najwyższych liczebności w Polsce, dlatego m.in. tutaj odławiano osobniki do przesiedlenia w inne rejony naszego kraju.

Na rolniczych terenach SPK ważną rolę odgrywają liczne, niewielkie zbiorniki śródpolne, tzw. oczka wodne. Pełnią one funkcję naturalnych wodopojów dla zwierząt domowych i dzikich, lecz przede wszystkim są środowiskiem życia wielu gatunków bezkręgowców, m.in. pijawki lekarskiej. To także główne miejsca rozrodu dla 12 gatunków płazów (w tym reintrodukowanej w ostatnich latach rzekotki drzewnej).

Spośród terenów leśnych szczególnie cenne są zbiorowiska mało przekształcone, związane z terenami bagiennymi. Są one m.in. miejscem gniazdowania kilku gatunków ptaków drapieżnych (myszołów, jastrząb, orlik krzykliwy), bociana czarnego i orzechówki. Żyje tu smużka (relikt polodowcowy) oraz inne gatunki ssaków, takie jak: jenot, borsuk, dzik i sarna. Kompleksy leśne w północnej części SPK stanowią korytarz ekologiczny łączący Puszczę Romincką z Puszczą Augustowską, dlatego okresowo pojawiają się tu migrujące jelenie, łosie i wilki.

Z terenami pól uprawnych związane są niektóre gatunki ptaków, np.: białorzytka gniazdująca w usypiskach kamieni zbieranych z pól, a także wykorzystujące w tym celu zadrzewienia śródpolne: grzywacz, wilga, kobuz i sowa uszata. Na odkrytych, nasłonecznionych skarpach licznie występują dwa gatunki jaszczurek.

Wiele gatunków zwierząt związanych jest z zabudową wiejską. Ściany budynków wykonanych z gliny wykorzystywane są przez różne gatunki błonkówek. Na budynkach gospodarczych oraz słupach linii elektrycznych w parku i otulinie gniazduje około 120 par bociana białego. Spośród dziewięciu gatunków nietoperzy stwierdzonych na terenie SPK, w piwnicach przydomowych zimuje pięć gatunków. W ścianach i na strychu zabytkowego drewnianego kościoła w Jeleniewie znajduje się jedna z dwóch w Polsce kolonia rozrodcza nocka łydkowłosego.