Domy podcieniowe. Czym są? Co literatura przedmiotu mówi na ich temat? Które zostały uratowane, które zniknęły z krajobrazu. I co na ten temat wie, wszechwiedzący, acz opóźniony często, internet?

To najsłynniejsze z zabytków Żuław. Mają one konstrukcję szkieletową z drewna, wypełnioną czerwoną cegłą lub otynkowaną, z charakterystycznym wielosłupowym podcieniem wysuniętym przed zasadniczą część budynku. Liczba słupów w podcieniu może być różna (ponoć, im było ich więcej tym bogatszy mieszkał w domu gospodarz), sam podcień może być częściowo zamknięty lub ustawiony z innej strony.

Moja fascynacja rozpoczęła się od artykułu traktującego o domach podcieniowych na tzw. Żuławach Gdańskich. Czyli po wschodniej stronie Wisły. Potem okazało się, że po wschodniej stronie rzeki też kilka domów jest. I po obu stronach znajdują się też spektakularne ruiny kościołów ewangelickich. Niby można było potraktować to zbiorczo, ale... w międzyczasie udało się znaleźć zdjęcia pokazujące poszczególne obiekty (tu peany na cześć twórców strony zulawy.infopl.info - to istna kopalnia wiedzy.

No i wyszło na jaw, że część z tych, nieźle zachowanych domów, znajduje się na Żuławach Elblaskich. I nie chodzi mi o regionalizację, ale o niejaką trudność dla zwiedzających. Bo tu są aż dwie rzeki - Wisła i Nogat. Wg mojej regionalizacji :) Żuławy są na zachód od Wisły, Powiśle - na wschód, a Żuławy Elbląskie - w okolicach Elbląga. Tak mniej więcej.

Nie są tak spektakularne, jak zamki czy kościoły. I wykonane są w większości, w konstrukcji murowano-drewnianej - a wiadomym jest, że drewno nie jest budulcem, który przetrwa wieki. Strony, z których korzystałam, również mają "różny stan" aktualizacji (internet nie zapomina, ale czasem nie nadąża :) - sugeruję zatem: rower / samochód plus mapa i kompas. Nawet jeśli są one nie-do-zwiedzania... to w okolicy i tak mnóstwo innych, pięknych i zapomnianych zabytków.

Poniżej kilka publikacji, czy to monografii poszczególnych regionów lub miejscowości, czy to artykułów (najczęściej publikowanych również w sieci), Są tu też artykuły z gazet regionalnych.

Literatura | Otto Kloeppel, Die bäuerliche Haus-, Hof und Siedlungsanlage im Weichsel-Nogat-Delta, Teil III, Danzig 1924.

Do pobrania [PDF] | zph.org.pl - Domy żuławskie - w poszukiwaniu zagubionej tradycji budownictwa, Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja, Nowy Dwór Gdański 2009

Poniżej zaś linkownia. Dostęp: Rok 2024.

Link | kwietniewo.pl - fragment monografii

Link | www.trojmiasto.pl - artykuł

Link | rowery.trojmiasto.pl

Link | pomorskieszlakipttk.pl

Link | traseo.pl

Link | zulawywislane.blogspot.com

Link | szlaki.sgpm.krakow.pl

54.02867, 19.17316

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Klecie | gmina Stare Pole
powiat malborski | woj. pomorskie |

W 1750 r. we wsi został wzniesiony, przez cieślę Dawida Zimmermanna, dom podcieniowy, który na początku XIX w. został rozbudowany. Dom podcieniowy w Kleciu jest piętrową, murowano-drewnianą konstrukcją, z ryglową wystawką, wypełnioną żółtą i czerwoną (wtórną) cegłą. Wystawkę umieszczoną od szczytu wspiera 9 drewnianych kolumn, połączonych ze sobą profilowanymi mieczami tworzącymi arkady. Dom wyróżnia się bogato ukształtowaną dekoracją ryglową szczytu podcienia, przypominającą dom w Stalewie zbudowany przez George'a Pöcka.

Należy do największych najbardziej malowniczych domów podcieniowych na Żuławach.

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Na południe od Gdańska i na północ od Tczewa. Kilkanaście zabytkowych domów podcieniowych. W różnym stanie zachowania, pod różną opieką. Czy jeszcze istnieją? w jakim są stanie? To jest to pytanie, które spowodowało stworzenie tego spisu. I próbę ruszenia w trasę.

Szlak przecina Żuławy, mniej więcej całe, z północy na południe, starając się pokazać ich specyficzny krajobraz oraz kilka zachowanych jeszcze domów podcieniowych. Domy te są prawdziwym architektonicznym skarbem tej ziemi i napotkamy je, zróżnicowane w wielkości, wyglądzie podcienia, bogactwa wystroju, w Koszwałach, Miłocinie, Trutnowach, Osicach i Steblewie. Poza szlakiem jeden z nich znajduje się również w Krzywym Kole.

Do innych szczególnie ciekawych i wartych obejrzenia obiektów, którymi nas uraczyła każda napotkana miejscowość, należy zaliczyć kościółki, chociażby w Trutnowach i Koźlinach oraz ruiny kościoła w Steblewie.

Więcej | Tematycznie: Domy podcieniowe

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Druga część domów podcieniowych - po drugiej stronie Wisły. Tu nie ma oficjalnego, ani nieoficjalnego, szlaku. Ale kilka ciekawych obiektów jest. Dlaczego zatem nie włożyłam tego do jednego worka? Bo Wisła - królowa polskich rzek nie pozwoliła mi na to. Choć mosty są. Tu podobnie - z północy na południe. Dlaczego? Bo granicę północną wyznacza morze. I tak mi było, po prostu, łatwiej.

Z archiwum MUWITu | Domy Podcieniowe - Żuławy Wiślane (Powiśle)- wschodnia strona Wisły
Z archiwum MUWITu | Miniregion: Żuławy i Powiśle

Więcej | Tematycznie | Domy podcieniowe | Żuławy Wiślane (Powiśle)

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Druga część domów podcieniowych - po drugiej stronie Wisły. Tu nie ma oficjalnego, ani nieoficjalnego, szlaku. Ale kilka ciekawych obiektów jest. Dlaczego zatem nie włożyłam tego do jednego worka? Bo Wisła - królowa polskich rzek nie pozwoliła mi na to. Choć mosty są. Tu podobnie - z północy na południe. Dlaczego? Bo granicę północną wyznacza morze. I tak mi było, po prostu, łatwiej.

Z archiwum MUWITu | Domy Podcieniowe - Żuławy Wiślane - wschodnia strona Wisły
Z archiwum MUWITu | Domy Podcieniowe - Żuławy Elbląskie - na granicy województw
Z archiwum MUWITu | Miniregion: Żuławy i Powiśle
Z archiwum MUWITu | Tematycznie: Domy podcieniowe

Tematycznie: Domy podcieniowe

Miniregion: Wysoczyzna Elbląska

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Na tzw. Żuławach Elbląskich, czyli od Malborka do Pasłęka również można znaleźć domy podcieniowe. Niektóre spektakularne, inne mniej. Tym razem jednak - od zachodu w kierunku wschodnim. Czyli od Wisły po Mazury. Tak mniej więcej.

Z archiwum MUWITu | Przewodnik PLUS - Elbląg
Z archiwum MUWITu | Domy Podcieniowe - Żuławy Elbląskie - na granicy województw

54.02867, 19.17316

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Klecie | gmina Stare Pole
powiat malborski | woj. pomorskie |

W 1750 r. we wsi został wzniesiony, przez cieślę Dawida Zimmermanna, dom podcieniowy, który na początku XIX w. został rozbudowany. Dom podcieniowy w Kleciu jest piętrową, murowano-drewnianą konstrukcją, z ryglową wystawką, wypełnioną żółtą i czerwoną (wtórną) cegłą. Wystawkę umieszczoną od szczytu wspiera 9 drewnianych kolumn, połączonych ze sobą profilowanymi mieczami tworzącymi arkady. Dom wyróżnia się bogato ukształtowaną dekoracją ryglową szczytu podcienia, przypominającą dom w Stalewie zbudowany przez George'a Pöcka.

Należy do największych najbardziej malowniczych domów podcieniowych na Żuławach.

54.0255, 19.27244

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Stalewo 19, gmina Markusy
powiat elbląski | woj. warmińsko-mazurskie |

Dom podcieniowy nr 19 w Stalewie zlokalizowany jest w zachodniej części wsi i został zbudowany w 1751 roku przez George'a Pöcka dla Michaela Gehrta, remontowany na początku XX wieku i w 1958 roku. Należy on do największych domów podcieniowych na Żuławach i wyróżnia się własną specyfiką oraz bogato ukształtowaną dekoracją ryglową. Jest to piętrowa, murowano-drewniana konstrukcja, otynkowana, z ryglowymi- wypełnionymi cegłą: piętrem, szczytami i wystawką. Głęboką wystawkę wspiera 8 drewnianych kolumn i ryglowe ścianki boczne. Kolumny podcienia połączone są profilowanymi mieczami tworzącymi arkady.

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Rozgart 17, gmina Rozgart
powiat elbląski | woj. warmińsko-mazurskie |

Dom podcieniowy nr 17 w Rozgarcie usytuowany jest w południowo-zachodniej części wsi i został zbudowany w 1749 roku. Jest to konstrukcja drewniana, stojąca na kamiennej podmurówce, z ryglową- wypełnioną cegłą i tynkiem wystawką. Szczyty głównej części budynku oraz szczyt wystawki są oszalowane pionowo. Głęboką, umieszczoną od frontu wystawkę wspiera 6 drewnianych kolumn stojących na kamiennych podstawach oraz ryglowe ścianki boczne zakończone drewnianymi kolumnami. Szczyt wystawki wieńczy chorągiewka z datą 1749. Charakterystycznym elementem domu są szerokie, barokowe drzwi.

54.07414, 19.24944

Tematycznie: Trwałe ruiny

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Fiszewo |gmina Gronowo Elbląskie
powiat elbląski | woj. warmińsko-mazurskie |

Kościół został wzniesiony w latach 1380-1400 z halowym korpusem i prezbiterium, trójnawowy z kwadratową wieżą. W 1754 r. zniszczeniu uległo prezbiterium kościoła, które zostało odbudowane w latach 1897-1898. Dach i wieżę odnowiono w latach 1913-1915.

Dzisiejsze ruiny to efekt pożaru, który wybuchł w nocy z 31 marca na 1 kwietnia 1948 r.

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Markusy | gmina Markusy
powiat elbląski | woj. warmińsko-mazurskie |

Dom podcieniowy w Markusach usytuowany jest w północnej części wsi, w pobliżu rzeki Tyny i został zbudowany w 1789 roku dla właściciela o inicjałach B.P., remontowany w XIX i XX wieku. Do roku 1945 właścicielem był Otto Goertz. Dom wraz z budynkami gospodarczymi tworzy zagrodę olęderską w typie wzdłużnym. Budynek mieszkalny jest konstrukcją drewnianą i otynkowaną. Ryglową i oszalowaną pionowo wystawkę wspiera 5 drewnianych kolumn oraz ścianki boczne. Podcień podzielony jest na dwie części, które dzieli oryginalna, drewniana barierka z furtką. Szczyt wystawki wieńczy naszczytnik i chorągiewka, na których widnieją daty budowy i remontu oraz inicjały właścicieli zagrody ("17 • BP • 89 ... 19 • OG • 34"). Do budynku mieszkalnego przylega murowana obora kryta trzciną oraz drewniana stodoła.

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Pilona | gmina Elbląg
powiat elbląski | woj. warmińsko-mazurskie |

Pilona leży na krawędzi Żuław, to i jedyny zabytek we wsi jest nieco "z pogranicza". Jest to dom podcieniowy charakterystyczny dla budownictwa żuławskiego, drewniany, podmurowany i - co czyni go "pogranicznym" - podpiwniczony. Na podmokłych równinach domy, dla ochrony przed wilgocią, budowane były na sztucznych wzgórkach (terpach) i nie wyposażane w piwnice. Ten stoi kilkanaście metrów nad poziomem równiny i podmakanie mu nie grozi. Powstał w 1786 r. na planie prostokąta, z dwuspadowym dachem. Napis na nadprożu ("Samuel Gerzen B.M. Anno / IACOBKLIWER B.M. 1786") świadczy o zamieszkaniu przez osadników holenderskich.

Jest to dom podcieniowy o konstrukcji szachulcowej wzniesiony na planie prostokąta, z dwuspadowym dachem nakrytym strzechą, drewniany, podmurowany i podpiwniczony. Podcień został wsparty na pięciu filarach. Na podmokłych równinach domy, dla ochrony przed wilgocią, budowane były na sztucznych wzgórkach (terpach) i nie wyposażane w piwnice. Ten stoi kilkanaście metrów nad poziomem równiny i podmakanie mu nie grozi. Obecnie zadbany budynek znajduje się w prywatnych rękach, Dom znajduje się w południowej części wsi pod nr 3.

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Aniołowo | gmina Pasłęk
powiat elbląski | woj. warmińsko-mazurskie |

Dom podcieniowy w Aniołowie został wzniesiony w 1850 roku, prawdopodobnie dla rodziny Hermannów. Jest to typowa budowla założona na planie prostokąta z trójkątnym, drewnianym podcieniem wspartym na sześciu filarach, stojących na podmurówkach. Po II wojnie światowej dom podcieniowy niszczał lecz parę lat temu został odnowiony i uratowany od ruiny. Obecnie budynek pełni funkcje mieszkaniowe. Dom pod nr 2c znajduje się na początku wsi, tuż przy drodze po jej wschodniej stronie.

Wieś realizuje program „wsi tematycznej” proponując różne zajęcia z aniołami w tle. Do miejscowych atrakcji należy most nad Diabelskim Potokiem, na którym ustawiono figury aniołów, oraz Zakątek Aniołów nieopodal skansenu maszyn rolniczych.

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Pasieki | gmina Elbląg
powiat elbląski | woj. warmińsko-mazurskie |

Dom podcieniowy w Pasiekach pod nr 3 został zbudowany w 1789 roku i przebudowany w 1885 roku. Jest to typowy budynek o konstrukcji szachulcowej z podcieniem wspartym na siedmiu słupach (pięć z przodu i dwa po bokach). Okrągłe słupy mają bogato rzeźbione zwieńczenie i podstawę. Obecnie zadbany dom pełni funkcje mieszkaniowe.

Wieś położona jest na Wysoczyźnie Elbląskiej, około 12 km na południowy-wschód od Elbląga, 2 km na północ od Bogaczewa. Dom nr 3 znajduje się w centrum wsi, tuż przy drodze, po jej wschodniej stronie.

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Kalnik | gmina Morąg
powiat ostródzki | woj. warmińsko-mazurskie |

Nie jestem pewna, ale wydaje się, że chałupa z Kalnika została przeniesiona do skansenu w Olsztynku. Jeśli dotrę na szlak, to zweryfikuję. Na razie - daję link do źródła. Ku pamięci.

Holenderska chałupa podcieniowa z XIX w. z podcieniem frontowym. Podcień powstawał przez dostawienie do chałupy pod kątem prostym wbudowanego w konstrukcję poddasza piętrowego spichlerzyka, wspartego na kilku ozdobnych słupach.

To rozwiązanie miało duże walory użytkowe - w partii piętra uzyskiwano dodatkową powierzchnię na magazyn, zaś pod dachem spichlerza mógł zmieścić się nawet wóz. Nakryty dwuspadowym dachem spichlerzyk posiadał najczęściej malowniczą formę z uwagi na wygląd ścian, z reguły wzniesionych w konstrukcji słupowo-ramowej, z wypełnieniem, ceglanych lub tynkowanych.

Są dwie miejscowości o podobnej nazwie. Kolnik i Kalnik. W obu znajdują się domy podcieniowe. W jednym (Kolnik) mieści się fundacja Żyć Godnie. Znajduje się on na południe od Pruszcza Gdańskiego.

Drugi - Kalnik - znajduje się na wschód od Żuław. Dokładniej na między Pasłękiem, a Morągiem. Czy jeszcze tam stoi? Zabytkowy dom znajduje się pod numerem 43.

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Jelonki, gmina Rychliki
powiat elbląski | woj. warmińsko-mazurskie |

W Jelonkach znajdują się obecnie trzy zabytkowe pomennonickie domy podcieniowe (o numerach 27-27A, 56 i 85). Pojawiły się na terenie Żuław wraz z falą osadnictwa mennonickiego i olęderskiego z XVI i XVII w. Większość obecnie zachowanych budynków pochodzi z XVIII i początku XIX wieku. Jak wskazuje nazwa, charakterystyczną cechą tego budownictwa jest wielosłupowy podcień. Mają konstrukcję szkieletową z drewna wypełnioną cegłą czerwoną bądź otynkowaną.

54.0255, 19.27244

Tematycznie: Domy Podcieniowe

Miniregion: Żuławy i Powiśle

Trans-region: Wisła - Królowa Polskich Rzek

Stalewo 19, gmina Markusy
powiat elbląski | woj. warmińsko-mazurskie |

Dom podcieniowy nr 19 w Stalewie zlokalizowany jest w zachodniej części wsi i został zbudowany w 1751 roku przez George'a Pöcka dla Michaela Gehrta, remontowany na początku XX wieku i w 1958 roku. Należy on do największych domów podcieniowych na Żuławach i wyróżnia się własną specyfiką oraz bogato ukształtowaną dekoracją ryglową. Jest to piętrowa, murowano-drewniana konstrukcja, otynkowana, z ryglowymi- wypełnionymi cegłą: piętrem, szczytami i wystawką. Głęboką wystawkę wspiera 8 drewnianych kolumn i ryglowe ścianki boczne. Kolumny podcienia połączone są profilowanymi mieczami tworzącymi arkady.

Mapa regionu jest wesołą twórczością własną. Dokładniej rzecz ujmując - zrzutem ekranu z map Gugla. Zrzut dotyczy wybranego regionu.

Legenda zaś jest następująca.

Domy podcieniowe sa oznaczone domkiem lub kwadratem. Szare - Zulawy Gdanskie (między mostami - droga nr 22 oraz droga nr 7 - nie ma innej możliwości przekroczenia Wisły w tym regionie.) Naprawdę. Ciemnoszare - nieznany stan. Fioletowe - Żuławy Wiślane (czyli mniej więcej Powiśle), po wschodniej stronie rzeki. Ciemnozielone - to te, które ormalnie należą do wojewórztwa warmińsko mazurskiego, czyli bardziej Elbląg. Dlaczego? - bo tu płynie Nogat, który również dużą rzeką jest.

Pozostałe ikonki sugerują, że jest tam "coś". Coś co jest: a) fajne b) ładne c) warte zobaczenia d) lokalną atrakcją e) inne. To coś może być: wiatrakiem, zamkiem, muzeum, latarnią morską, czy czymś zupełnie innym. Prawdopodobnie nie będzie to atrakcja komercyjna. No chyba, że będzie.

Mapa jest poglądowa - bo nie ma większej przyjemności, niż odrywanie po swojemu. Ale nie ma większego bezsensu, niż wyważanie otwartych drzwi. Zrobiłam tą mapkę dla siebie. Ale ponieważ czasami bywam miła, to się dzielę.