Domy podcieniowe - To najsłynniejsze z zabytków Żuław. Mają one konstrukcję szkieletową z drewna, wypełnioną czerwoną cegłą lub otynkowaną, z charakterystycznym wielosłupowym podcieniem wysuniętym przed zasadniczą część budynku. Liczba słupów w podcieniu może być różna (ponoć, im było ich więcej tym bogatszy mieszkał w domu gospodarz), sam podcień może być częściowo zamknięty lub ustawiony z innej strony.

Moja fascynacja rozpoczęła się od artykułu traktującego o domach podcieniowych na tzw. Żuławach Gdańskich. Czyli po wschodniej stronie Wisły. Potem okazało się, że po wschodniej stronie rzeki też kilka domów jest. I po obu stronach znajdują się też spektakularne ruiny kościołów ewangelickich. Niby można było potraktować to zbiorczo, ale... w międzyczasie udało się znaleźć zdjęcia pokazujące poszczególne obiekty (tu peany na cześć twórców strony zulawy.infopl.info - to istna kopalnia wiedzy.

No i wyszlo na jaw, że część z tych, nieźle zachowanych domów, znajduje się na Żuławach Elblaskich. I nie chodzi mi o regionalizację, ale o niejaką trudność dla zwiedzających. Bo tu są aż dwie rzeki - Wisła i Nogat. Wg mojej regionalizacji :) Zuławy są na zachód od Wisły, Powiśle - na wschód, a Żuławy Elbląskie - w okolicach Elbląga. Tak mniej więcej.

Na tzw. Żuławach Elbląskich, czyli od Malborka do Pasłęka również można znaleźć domy podcieniowe. Niektóre spektakularne, inne mniej. Tym razem jednak - od zachodu w kierunku wschodnim. Czyli od Wisły po Mazury. Tak mniej więcej. Dzięki ogromnej pracy pasjonatów, ta część została wzbogacona o zdjęcia. Oprócz domów "zilustrowanych" są takie, o których niewiele wiadomo. Ku pamięci podaję lokalizację dwóch takich mniej znanych. Pod spodem zaś - linki do szczątkowych informacji na ich temat.

Buczyniec 53.96847, 19.58518 Buczyniec 14, 14-411

Dzierzgonka 54.03058, 19.43593 Dzierzgonka 15, 82-325

Są dwie miejscowości o podobnej nazwie. Kolnik i Kalnik. W obu znajdują się domy podcieniowe. W jednym (Kolnik) mieści się fundacja Żyć Godnie. Znajduje się on na południe od Pruszcza Gdańskiego. Drugi - Kalnik - znajduje się na wschód od Żuław. Dokładniej na między Pasłękiem, a Morągiem. Czy jeszcze tam stoi? Zabytkowy dom znajduje się pod numerem 43.

Nie jestem pewna, ale wydaje się, że chałupa z Kalnika została przeniesiona do skansenu w Olsztynku. Jeśli dotrę na szlak, to zweryfikuję. Na razie - daję link do źródła. Ku pamięci.

Holenderska chałupa podcieniowa z XIX w. z podcieniem frontowym. Podcień powstawał przez dostawienie do chałupy pod kątem prostym wbudowanego w konstrukcję poddasza piętrowego spichlerzyka, wspartego na kilku ozdobnych słupach.

To rozwiązanie miało duże walory użytkowe - w partii piętra uzyskiwano dodatkową powierzchnię na magazyn, zaś pod dachem spichlerza mógł zmieścić się nawet wóz. Nakryty dwuspadowym dachem spichlerzyk posiadał najczęściej malowniczą formę z uwagi na wygląd ścian, z reguły wzniesionych w konstrukcji słupowo-ramowej, z wypełnieniem, ceglanych lub tynkowanych. (Żródło: Tradycyjne budownictwo wiejskie na Warmii i Mazurach - Iwona Liżewska)

Choć Pilona leży na pograniczu Żuław oraz Wysoczyzny Elbląskiej, to wylądowała w worku Wysoczyzny. Bo w okolicy jest jeszcze kilka zachowanych domów. Choć jest ich niewiele, to są zadbane i z dumą prezentowane przez miasto Elbląg.

Pilona leży na krawędzi Żuław, to i jedyny zabytek we wsi jest nieco "z pogranicza". Jest to dom podcieniowy charakterystyczny dla budownictwa żuławskiego, drewniany, podmurowany i - co czyni go "pogranicznym" - podpiwniczony. Na podmokłych równinach domy, dla ochrony przed wilgocią, budowane były na sztucznych wzgórkach (terpach) i nie wyposażane w piwnice. Ten stoi kilkanaście metrów nad poziomem równiny i podmakanie mu nie grozi. Powstał w 1786 r. na planie prostokąta, z dwuspadowym dachem. Napis na nadprożu ("Samuel Gerzen B.M. Anno / IACOBKLIWER B.M. 1786") świadczy o zamieszkaniu przez osadników holenderskich.

Jest to dom podcieniowy o konstrukcji szachulcowej wzniesiony na planie prostokąta, z dwuspadowym dachem nakrytym strzechą, drewniany, podmurowany i podpiwniczony. Podcień został wsparty na pięciu filarach. Na podmokłych równinach domy, dla ochrony przed wilgocią, budowane były na sztucznych wzgórkach (terpach) i nie wyposażane w piwnice. Ten stoi kilkanaście metrów nad poziomem równiny i podmakanie mu nie grozi. Obecnie zadbany budynek znajduje się w prywatnych rękach, Dom znajduje się w południowej części wsi pod nr 3.

Dom podcieniowy w Aniołowie został wzniesiony w 1850 roku, prawdopodobnie dla rodziny Hermannów. Jest to typowa budowla założona na planie prostokąta z trójkątnym, drewnianym podcieniem wspartym na sześciu filarach, stojących na podmurówkach. Po II wojnie światowej dom podcieniowy niszczał lecz parę lat temu został odnowiony i uratowany od ruiny. Obecnie budynek pełni funkcje mieszkaniowe. Dom pod nr 2c znajduje się na początku wsi, tuż przy drodze po jej wschodniej stronie.

Wieś realizuje program „wsi tematycznej” proponując różne zajęcia z aniołami w tle. Do miejscowych atrakcji należy most nad Diabelskim Potokiem, na którym ustawiono figury aniołów, oraz Zakątek Aniołów nieopodal skansenu maszyn rolniczych.

Dom podcieniowy nr 24 w Hucie Żuławskiej został zbudowany pod koniec XVIII wieku. Jest to duży budynek murowany, oszalowany z piętrowym podcieniem o drewnianej konstrukcji szkieletowej, wspartym na pięciu słupach. Całość nakryto dachem dwuspadowym, pokrytym dachówką ceramiczną holenderką. Nieruchomość zlokalizowana jest we wschodniej części wsi po zachodniej stronie drogi Elbląg- Braniewo i po południowej stronie drogi do Przybyłowa.

Drugi dom podcieniowy nr 29 został zbudowany w w 1886 roku. Jest młodszy od poprzedniego. Budynek murowany z cegły na kamiennej podmurówce z piętrowym podcieniem o drewnianej konstrukcji szkieletowej, wspartym na pięciu słupach, z pięknie zdobionymi szczytami, usytuowanym asymetrycznie. Wejście główne pod podcieniem prowadzi do sieni, z której możemy dostać się po lewej stronie do pokoju, po prawej drugi pokój ze składzikiem. Na wprost znajduje się przejściowa kuchnia z kominem otwarta do pomieszczenia, po lewej stronie dwie sypialnie po prawej stronie wejście do przedsionka, z którego możemy dostać się do łazienki oraz na strych budynku. Dom jest częściowo podpiwniczony. Całość nakryto dachem dwuspadowym, pokrytym dachówką ceramiczną holenderką. Nieruchomość zlokalizowana jest we wschodniej części wsi po zachodniej stronie drogi Elbląg- Braniewo i po południowej stronie drogi do Przybyłowa.

Dom podcieniowy w Pasiekach pod nr 3 został zbudowany w 1789 roku i przebudowany w 1885 roku. Jest to typowy budynek o konstrukcji szachulcowej z podcieniem wspartym na siedmiu słupach (pięć z przodu i dwa po bokach).

Okrągłe słupy mają bogato rzeźbione zwieńczenie i podstawę. Obecnie zadbany dom pełni funkcje mieszkaniowe.

W 1750 r. we wsi został wzniesiony, przez cieślę Dawida Zimmermanna, dom podcieniowy, który na początku XIX w. został rozbudowany. Dom podcieniowy w Kleciu jest piętrową, murowano-drewnianą konstrukcją, z ryglową wystawką, wypełnioną żółtą i czerwoną (wtórną) cegłą. Wystawkę umieszczoną od szczytu wspiera 9 drewnianych kolumn, połączonych ze sobą profilowanymi mieczami tworzącymi arkady. Dom wyróżnia się bogato ukształtowaną dekoracją ryglową szczytu podcienia, przypominającą dom w Stalewie zbudowany przez George'a Pöcka. Należy do największych najbardziej malowniczych domów podcieniowych na Żuławach. (Źródło: zulawy.infopl.info).

Dom podcieniowy nr 19 w Stalewie zlokalizowany jest w zachodniej części wsi i został zbudowany w 1751 roku przez George'a Pöcka dla Michaela Gehrta, remontowany na początku XX wieku i w 1958 roku. Należy on do największych domów podcieniowych na Żuławach i wyróżnia się własną specyfiką oraz bogato ukształtowaną dekoracją ryglową. Jest to piętrowa, murowano-drewniana konstrukcja, otynkowana, z ryglowymi- wypełnionymi cegłą: piętrem, szczytami i wystawką. Głęboką wystawkę wspiera 8 drewnianych kolumn i ryglowe ścianki boczne. Kolumny podcienia połączone są profilowanymi mieczami tworzącymi arkady. (Źródło: zulawy.infopl.info).

Dom podcieniowy nr 17 w Rozgarcie usytuowany jest w południowo-zachodniej części wsi i został zbudowany w 1749 roku. Jest to konstrukcja drewniana, stojąca na kamiennej podmurówce, z ryglową- wypełnioną cegłą i tynkiem wystawką. Szczyty głównej części budynku oraz szczyt wystawki są oszalowane pionowo. Głęboką, umieszczoną od frontu wystawkę wspiera 6 drewnianych kolumn stojących na kamiennych podstawach oraz ryglowe ścianki boczne zakończone drewnianymi kolumnami. Szczyt wystawki wieńczy chorągiewka z datą 1749. Charakterystycznym elementem domu są szerokie, barokowe drzwi. (Źródło: zulawy.infopl.info).

Dom podcieniowy w Markusach usytuowany jest w północnej części wsi, w pobliżu rzeki Tyny i został zbudowany w 1789 roku dla właściciela o inicjałach B.P., remontowany w XIX i XX wieku. Do roku 1945 właścicielem był Otto Goertz. Dom wraz z budynkami gospodarczymi tworzy zagrodę olęderską w typie wzdłużnym. Budynek mieszkalny jest konstrukcją drewnianą i otynkowaną. Ryglową i oszalowaną pionowo wystawkę wspiera 5 drewnianych kolumn oraz ścianki boczne. Podcień podzielony jest na dwie części, które dzieli oryginalna, drewniana barierka z furtką. Szczyt wystawki wieńczy naszczytnik i chorągiewka, na których widnieją daty budowy i remontu oraz inicjały właścicieli zagrody ("17 • BP • 89 ... 19 • OG • 34").

Do budynku mieszkalnego przylega murowana obora kryta trzciną oraz drewniana stodoła. (Źródło: zulawy.infopl.info).

Dom podcieniowy nr 76 w Kępniewie został zbudowany w 1810 roku. Jest to konstrukcja drewniana, stojąca na kamienno-ceglanej podmurówce. Szczyt południowy głównej części budynku oraz wystawka są oszalowane pionowo. Na szczycie wystawki widnieje naszczytnik z datą 1810. Wystawkę wspiera 12 kolumn z głowicami jońskimi (6 frontowych i po 3 boczne), stojących na ceglanych, wielobocznych i wysokich podstawach. Na belce wystawki widoczne są inicjały, prawdopodobnie budowniczego domu. Zadbany budynek pełni funkcje mieszkaniowe. Dom podcieniowy pod nr 76 położony jest we wschodniej części wsi, przy drodze do Rachowa.

Jelonki 27-27A |

Jelonki 56 |

Jelonki 85 |

W Jelonkach znajdują się obecnie trzy zabytkowe pomennonickie domy podcieniowe (o numerach 27-27A, 56 i 85).

Pojawiły się na terenie Żuław wraz z falą osadnictwa mennonickiego i olęderskiego z XVI i XVII w. Większość obecnie zachowanych budynków pochodzi z XVIII i początku XIX wieku. Jak wskazuje nazwa, charakterystyczną cechą tego budownictwa jest wielosłupowy podcień. Mają konstrukcję szkieletową z drewna wypełnioną cegłą czerwoną bądź otynkowaną.

Spis domów podcieniowych opracowałam na podstawie kilku stron regionalnych oraz - co tu ukrywać - map Wujka Gugla:) Nie znany jest mi bliżej ich aktualny stan. Podobnie jak z trwałymi ruinami - stan jest zmienny. W przypadku domów podcieniowych jest gorzej - nie są tak spektakularne, jak zamki. I wykonane są w większości, w konstrukcji murowano-drewnianej - a wiadomym jest, że drewno nie jest budulcem, który przetrwa wieki. Strony, z których korzystałam, również mają "różny stan" aktualizacji (internet nie zapomina, ale czasem nie nadąża :) - sugeruję zatem: rower / samochód plus mapa i kompas. Nawet jeśli są one nie-do-zwiedzania... to w okolicy i tak mnóstwo innych, pięknych i zapomnianych zabytków.

Strony, z których korzystałam: Link | pomorskieszlakipttk.pl
Link | traseo.pl
Link | rowery.trojmiasto.pl
Link | zulawywislane.blogspot.com
Link | zulawy.infopl.info
Link | szlaki.sgpm.krakow.pl

Mapa regionu jest wesołą twórczością własną. Dokładniej rzecz ujmując - zrzutem ekranu z map Gugla. Zrzut dotyczy wybranego regionu.

Legenda zaś jest następująca.

Domy podcieniowe sa oznaczone domkiem lub kwadratem. Szare - Zulawy Gdanskie (między mostami - droga nr 22 oraz droga nr 7 - nie ma innej możliwości przekroczenia Wisły w tym regionie.) Naprawdę. Ciemnoszare - nieznany stan. Fioletowe - Żuławy Wiślane (czyli mniej więcej Powiśle), po wschodniej stronie rzeki. Ciemnozielone - to te, które ormalnie należą do wojewórztwa warmińsko mazurskiego, czyli bardziej Elbląg. Dlaczego? - bo tu płynie Nogat, który również dużą rzeką jest.

Pozostałe ikonki sugerują, że jest tam "coś". Coś co jest: a) fajne b) ładne c) warte zobaczenia d) lokalną atrakcją e) inne. To coś może być: wiatrakiem, zamkiem, muzeum, latarnią morską, czy czymś zupełnie innym. Prawdopodobnie nie będzie to atrakcja komercyjna. No chyba, że będzie.

Mapa jest poglądowa - bo nie ma większej przyjemności, niż odrywanie po swojemu. Ale nie ma większego bezsensu, niż wyważanie otwartych drzwi. Zrobiłam tą mapkę dla siebie. Ale ponieważ czasami bywam miła, to się dzielę.