Główny zarys rzeźby Beskidu Sądeckiego powstał w trzeciorzędzie. Po zakończeniu ruchów górotwórczych w miocenie nastąpiły w pliocenie dwukrotnie okresy podnoszenia i denudacji czyli zrównania powierzchni. Z tegoż też okresu pochodzi dzisiejszy układ grzbietów i dolin. Wypiętrzanie obszaru trwało cały plejstocen i trwa nadal. cechą charakterystyczną Beskidu Sądeckiego jest młodość rzeźby będąca efektem wciąż zachodzących procesów modelujących powierzchnię ziemi. Wśród nich dominują powierzchniowe ruchy masowe zachodzące z największą intensywnością w obszarach lejów źródłowych prowadząc w konsekwencji do rozcinania i obniżania głównych grzbietów. Pasma Radziejowej i Jaworzyny mają kształt wysokich wałów rozciętych dolinami głębokimi na 400 do 600 m., o zboczach stromych, nachylonych 20 do 40 stopni, zaczynającymi się głębokim lejami źródłowymi o charakterze osuwiskowym. Osuwiska są elementem zaczynającym się w krajobrazie tego obszaru. Najciekawsze spośród nich znajdują się w rezerwacie Baniska, na stokach Makowicy nad Rytrem, w pobliżu kamienia Kingi, na Wiecznych Dziurach.

Ze względu na znaczne urozmaicenie rzeźby Beskid Sądecki charakteryzują zróżnicowane, zarówno w pionie jak i w poziomie, warunki klimatyczne. Efektem różnic wysokości dochodzących do 900 m. jest, podobnie jak w całych Karpatach, występowanie pięter klimatycznych. Najniżej, do 600-650 m. n.p.m.. sięga wyznaczane przez izotermę roczną 6°C, piętro umiarkowanie ciepłe. Kolejną strefź sięgającą do wysokości ok. 1100m. n.p.m.., wyznaczaną przez średnią roczną temperaturę 4°C, jest piętro umiarkowanie chłodne. Powyższej występuje piętro chłodne z izotermź roczną 2°C. Najcieplejszym miesiącem w roku jest lipiec, najchłodniejszym styczeń. Wiosna rozpoczyna się w dolinach 11 do 15 dni wcześniej niż w szczytowych partiach gór. Początek zimy przypada w obszarach graniczących z Kotliną Sądecką na pierwszą dekadę grudnia natomiast w wyższych nawet na pierwszą dekadę listopada. Wymienione terminy to także okres pojawiania się pokrywy śnieżnej. Zanikanie rozpoczyna się od stoków południowych oraz dolin i przypada na marzec, wyżej w górach na kwiecień. Liczba dnia z pokrywą śnieżną waha się od 63 do 154. Częstym i niekorzystnym zjawiskiem w Beskidzie są wczesnojesienne i późnowiosenne przymrozki potęgowane przez inwersję. Obszar Popradzkiego Parku Krajobrazowego charakteryzują korzystne warunki solarne. Latem słońce świeci średnio przez 6,2 do 6,6 godziny, zimą przeciętnie ok. 2 godziny. Opady atmosferyczne wykazują wyraźną zależność od wysokości. Roczna suma opadów w partiach przyszczytowych wynosi ok. 1000 mm natomiast poniżej w osłoniętych dolinach 750-800 mm. Najbardziej deszczowym miesiącem jest lipiec, najmniej opadów przypada na okres zimy. Układ dolin wyznacza główne kierunki wiatrów z południa na północny- zachód. Większość z nich należy do ciepłych wiatrów typu fenowego, występujących najczęściej w okresie zimy i wiosny. Lokalną odmianą tego typu wiatru jest wiejący doliną Popradu wiatr ryterski.

• 
• 
• 
• 

Obszar Popradzkiego Parku Krajobrazowego leży w dorzeczu Dunajca i jego prawobrzeżnych dopływów, z których Poprad płynący centralnie przez park nadaje mu jednocześnie nazwę. Większe dopływy Popradu to: Wielka Roztoka, Czercz, Muszynka, Wierchomlanka i Łomniczanka. Druga duża rzeką tego obszaru jest Kamienica Nawojowska odwadniająca wschodnia cześć parku z dopływami: Holerką, Łabowskim i Uhryńskim Potokiem. Południową część parku odwadnia Grajcarek, do którego wpadają potoki: Skotnicki, Sielski, Stary i Kotelniczy. Sieć rzeczna tego obszaru podobnie jak w całych Beskidach jest bardzo gęsta i sięga 4km/km.kw. Rzeki i potoki Popradzkiego Parku Krajobrazowego charakteryzują się dużymi spadami osiągającymi nawet 130‰ oraz dużymi wahaniami stanów wód. Budowa geologiczna oraz charakter zachodzących procesów geomorfologicznych powodują bogactwo występowania naturalnych wypływów w postaci innych źródeł, młak i wysięków. Ich gęstość sięga od 7 do 12 na km². Szczególnie cenne są zasoby wód mineralnych występujących w południowej części Parku. Szacuje się że stanowią one ok. 20% zasobów wód mineralnych Polski. Mimo, iż brak tutaj większych jezior to charakter osuwiskowy rzeźby sprzyja tworzeniu się licznych małych zbiorników wodnych znacznie podnoszących wartość retencyjne obszaru. Do bardziej znanych należą: staw w rezerwacie Baniska, jeziorka na polanie Stawy oraz pod Soblem Zarzackim.

Rejon Popradzkiego Parku Krajobrazowego bogaty jest w złoża wód mineralnych uważanych za jedne z cenniejszych w Europie. Rejon ten wchodzi w skład centralnej strefy hydrochemicznej rozciągającej się od Piwnicznej przez Żegiestów, Muszynę, Krynicę-Zdrój, Tylicz po Wysową (znajdującą się poza granicami Popradzkiego Parku). Wody mineralne tego rejonu to w głównej mierze szczawy chłodne o mineralizacji od kilku do 30 g/dm3 (w wodach typu Zuber). Genetycznie są to wody infiltracyjne wnikające w głąb podłoża, które na swojej drodze krążenia zostały nasycone dwutlenkiem węgla. W warunkach wysokiego ciśnienia i podwyższonej temperatury ta agresywna woda wypłukuje z otaczających skał pierwiastki takie jak wapń, magnez, sód, potas oraz inne.

W większości wód dominuje anion HCO3— z a kationów CA+2, Mg+2, rzadziej Na+. Zauważa się niewielki wpływ wód głębszego krążenia o wyższej mineralizacji z zawartością jodu i bromu. są to wody typu "Zuber". Eksploatowane są za pomocą odwiertów z głębokości 800-1000 m. w Krynicy-Zdrój. Stwierdzono ich obecność także w Złockiem. Nazwa tych wód pochodzi od nazwiska ich odkrywcy geologa profesora Rudolfa Zubra. Występowanie sczaw i dwutlenku węgla wiąże się bezpośrednio ze sposobem ułożenia skał. Największe zgrupowanie źródeł na powierzchni związane są ze strefami zaburzeń tektonicznych. Szczawy ze względu na swoje infiltracyjne pochodzenie posiadają odnawandalne zasoby. Ich wydolności w źródłach wahają się od 0,5 do 35 dm3/min, wody ujęte otworami wiertniczymi posiadają znacznie wyższe wydajności.

Ssaki:

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Z występowanie wód mineralnych (szczaw) wiąże się powstanie uzdrowisk jak Szczawnica, Piwniczna, Żegiestów, Muszyna i najbardziej znana Krynica-Zdrój. W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania wodami regionu krynicko-popradzkiego, poprzez wykorzystanie w rozlewnictwie do produkcji wód stołowych. W roku 1992 powstała w Tyliczu rozlewnia "Multico" produkująca wody MULTI VITA do butelek 1,5 litra. Jest to największa i najnowocześniejsza rozlewnia w Polsce. Inne rozlewnie istnieją w Piwnicznej (PIWNICZANKA), Muszynie (MUSZYNIANKA), Krynicy-Zdrój (KRYNICZANKA, JAN, ZUBER) oraz w Szczawnicy (SZCZAWNICZANKA). Wody mineralne typu szczawa z rejony krynicko-popradzkiego zostały uznane za lecznicze i eksploatacja ich podlega przepisom "Prawa górniczego". Gospodarkom i ochroną wód mineralnych tego regionu zajmują się Zakłady Górnicze w Szczawnicy, Piwnicznej, Muszynie, Tyliczu oraz w Krynicy-Zdrój.

Owady i ptaki:

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Stosunkowo rozległe i zwarte jeszcze kompleksy leśne na terenie Parku pozwalają na bytowanie dużych i rzadkich dziś gatunków ptaków oraz ssaków leśnych. W okolicy Runka, Wysokiego Bereścia i Przysietnicy niejednokrotnie obserwowano niedźwiedzia, a nawet znajdowano jego gawrę. Stałymi mieszkańcami większych obszarów leśnych są wilk, ryś i żbik. Do mało widocznych, ale nierzadkich należą na tym terenie borsuk, kuna, dzik. Jelenie obserwowane w rejonie Radziejowej oraz w Paśmie Jaworzyny od dawna uważane są za szczególnie piękne i okazałe. Obok ssaków występują w lasach Parku duże puszczańskie ptaki- głuszec, cietrzew, jarząbek, a także orzeł przedni. W okolicy Krościenka, Łabowej i w Paśmie Kraczownika gniazduje bocian czarny, gatunek również związany z naturalnym lasem. Stoki Radziejowej, Runka i wielu innych fragmentów Parku są ostają puchacza. Na całym obszarze występuje największy z naszych dzięciołów- dzięcioł czarny. Bogato jest reprezentowana grupa ptaków śpiewających, których wielu przedstawicieli można spotkać w świetlistych lasach liściastych np. w rezerwacie Las Lipowy w Obrożyskach. Do oryginalnych gatunków należy krzyżodziób odwiedzający w okresie zimowym całymi chmarami górnoreglowe świerczyny.

Ryby, płazy i gady:

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Wszyscy interesujący się owadami znajdują na terenie Parku szereg rzadkich i pięknych gatunków. Występuje tu związana ze starodrzewiami bukowymi nadobnica alpejska i wiele innych, dużych, leśnych chrząszczy. Motyle są reprezentowane przez wiele gatunków. W okolicy Szczawnika napotykać można osobniki niepyllaka mneomozyny a na całym terenie Parku żyją rusałki i wiele gatunków motyli nocnych. Na górskich łąkach występują coraz rzadsze wielkie pasikoniki łatczyny i mniejsze od nich trajkotki przypominające szarańcze.

Na terenie Beskidu Sądeckiego występują prawie wszystkie gatunki krajowych gadów i płazów. Do najrzadszych należy Wąż Eskulapa obserwowany w rejonie Żegiestowa, Obidzy, Zarzecza k. Łącka. salamandra plamista i cztery gatunki traszek są pięknymi i charakterystycznymi mieszkańcami górskich i podgórskich rejonów Parku. Traszka karpacka jest gatunkiem, który występuje prawie wyłącznie w Karpatach i stanowi tzw. endemit karpacki. Kiedyś bogata fauna ryb teraz mocno zubożała w wyniku katastrofalnego zanieczyszczenia wód Popradu, a znacznego Dunajca i Kamiennicy. W niektórych odcinkach rzek i w czystych potokach żyją jeszcze pstrągi, lipień, głowacz białopłetwy i chroniona strzebla potokowa. Tylko zupełnie czyste potoki zamieszkuje rak, kiedyś tu bardzo liczny.

Przeszło 70% powierzchni Parku pokrywają lasy. Gatunkami lasotwórczymi są na tym terenie jodła, buk, świerk. Towarzyszą im modrzew europejski, jawor, brzoza gruczołkowata, olcha i jesion. Największe powierzchnie zajmuje buczyna karpacka, w której obok buka duży udział ma jodła. W dolinie zachowały się też we fragmentach drzewostany liściaste z udziałem lipy (grądy) oraz lasy olchowe (łęgi) i zarośla wierzbowe. Do interesujących, ale obecnie zagrożonych na skutek przesuszenia terenu i skażenia powierzchni należą wysokogórskie bory świerkowe. Na terenie Beskidu Sądeckiego można zauważyć istnienie wyraźnych pięter roślinnych. Pogórze rozciąga się od niżej położonych terenów do wysokości ok. 550-600 m. n.p.m.. Powyżej do ok. 110 m. n.p.m.. leży kraina jodły i buka zwana reglem dolnym. Na najwyższych szczytach wykształciły się drzewostany świerkowe boru wysokogórskiego, tworzącego regiel górny. Negatywne zmiany w piętrze podgórza powoduje osadnictwo i rolnictwo. W reglu dolnym wpływ ma gospodarka leśna, a na regiel górny niekorzystnie wpływa skażenie powietrza i skutki odwadniania terenu niżej położonych. Mimo tych negatywnych zjawisk na terenie Parku istnieje cały szereg naturalnych biotopów leśnych i łąkowych. Najwięcej ich zachowało się na północnych zboczach Pasma Jaworzyny Krynickiej. Obok lasu występują na terenie Parku stosunkowo liczne łąki górskie. Pewną atrakcją botaniczną są na terenie Parku rośliny kserotermiczne, czyli ciepłolubne, które przywędrowały tutaj z obszarów położonych na południe od Karpat. Ogółem na terenie Parku rośnie około tysiąca gatunków roślin kwiatowych, osiemset gatunków mszaków i porostów oraz blisko osiemset gatunków grzybów. Stanowi to niemal połowę gatunków roślin występujących w Polsce.


Obszar Popradzkiego Parku Krajobrazowego zasiedlony jest przez ludność o wyraźnym zróżnicowaniu kulturowym. Przeważająca cześć Parku i jego otuliny zamieszkana była przez ludność góralską, w odróżnieniu od północnych obrzeży, gdzie występuje grupa Lachów Sądeckich o innej specyfice. Kultura grup góralskich w całych Karpatach ma wiele cech wspólnych. Ukształtowała się ona w wyniku oddziaływań różnych czynników z których najważniejsze, to górskie środowisko naturalne oraz wpływ migracji wołoskich, które miły miejsce w XIV- XVI wieku. wiązało się to z hodowlano-rolnym typem gospodarki wysokogórskiej i specyficznymi cechami kulturowymi, przejawiającymi się w różnych dziedzinach życia górali karpackich, M.in. w budownictwie, stroju, gospodarstwie domowym, zdobnictwie czy folklorze.

Na terenie Beskidu Sądeckiego badacze wyróżniają dwie duże grupy góralskie: od zachodu Górali Sądeckich od wschodu Łemków. Granica pomiędzy nimi jest granicą etniczną, oddzielają zasiedlenie polskie od zasiedlenia ruskiego. Łemkowie (nazwani przez siebie Rusnakami) to grupa górali ruskich, ukształtowana w wyniku nałożenia się w XVI wieku rusko- wołoskich fal migracyjnych na istniejące tu wcześniej- od XIII wieku- osadnictwo polskie, rozmieszczone w dolinach rzek. Wsie wyznaczające zasięg tej grupy, to poczynając od Popradu w kierunku północno-wschodnim a następnie wschodnim: Wierchomla Wielka, Roztoka Mała, Składziste, Maciejowa, Łabowa i dalej już poza Popradzkim Parkiem Krajobrazowym. Na terenie osadnictwa ruskiego znajdowały się dwie enklawy polskie: Muszyna i Tylicz.

Wyraźna odrębność Łemków zaznacza się przede wszystkim własną gwarą, zbliżoną do języka ukraińskiego i wyznaniem (greckokatolicy bądź prawosławni). Po drugiej wojnie światowej w ramach tzw. akcji "Wisła" Łemkowie zostali wysiedleni na Ziemie Odzyskane, a częściowo także wcześniej do Związku Radzieckiego. Na tereny przez nich uprzednio zamieszkałe sprowadzono osadników polskich. W ostatnich latach część Łemków powróciła w rodzinne Beskidy. Kultura ludowa Łemków charakteryzowała się swoistą pierwotnością. Gospodarka ich oparta była przede wszystkim na pasterstwie, a w dużo ,mniejszym stopniu na rolnictwie. Niebagatelną rolę w zdobywaniu środków utrzymania odgrywały też różnorodne zajęcia pozarolnicze. Dziś jednak na terenie Parku pozostałości Łemkowskie są nieliczne. Świadectwem życia dawnych mieszkańców są w pierwszym rzędzie piękne drewniane cerkwie, o wysokich walorach zabytkowych, rozsiane w większości wsi łemkowskich, obecnie używane jako kościoły rzymskokatolickie. Gdzieniegdzie zachowały się też stare drewniane chałupy i zabudowania gospodarcze, wyróżniające się bryła architektoniczną o ładnych proporcjach i stromych dachach, pierwotnie krytych gontem. Przy drogach stoi jeszcze sporo dawnych kapliczek i krzyży unickich lub prawosławnych z charakterystyczną płaską postacią Chrystusa Ukrzyżowanego. Wśród ludności ruskiej wyróżnić należy małą grupę tzw. WenGrandnów, którzy zamieszkiwali dwie wsie na południowy wschód od Muszyny: Leluchów i Dubne.

Ze względu na szerokie kontakty mieszkańców z terenami Spisza przylegającymi od południa, kultura tych wsi bardziej zbliżona do kultury ich słowackich sąsiadów niż graniczących od północy wsi łemkowskich. Przejawiało się to głównie w stroju, budownictwie i gwarze. Na wschód od Szczawnicy znajdowała się grupa czterech wsi, zamieszkałych do chwili wysiedlenia również przez ludność ruską: Jaworki, Szlachtowa, Biała Woda, Czarna Woda. Dla odróżnienia od Łemkowszczyzny teren ten nazwano Rusią Szlachtowską. Podobnie jak w przypadku WenGrandnów, odrębność kultury spowodowana była silnym wpływem sąsiadów- górali polskich od zachodu i słowackich od południa. Etnograficznie Ruś Szlachtowska najbardziej zbliżona była do ruskich wsi północno-wschodniego Spisza (po stronie Słowackiej), a kultura jej miała charakter reliktowy. Na podkreślenie zasługuje fakt, że niemal wszyscy mieszkańcy Białej Wody a także część ludności z innych wsi, zajmowali się wędrownym druciarstwem. Południowo zachodni skrawek Parku i jego otuliny zamieszkiwali Górale Szczawniccy (Szczawnica, Krościenko). Pierwotnie ich kultura była bardzo bliska Ruśi Szlachtowskiej. Od końca poprzedniego i w ciągu bieżącego stulecia region ten jednak nabrał cech odrębnych. Było to wynikiem wpływów Podhala i Sądecczyzny, ale przede wszystkim skutkiem dostosowania się do nowych warunków i nowych potrzeb w związku z powstaniem i rozwojem uzdrowiska. W budownictwie np. ujawniło się to przez nadawanie domom mieszkalnym charakteru willi dla letników, a w stroju przez silne rozbudowanie zdobnictwa czy zmianę samodziałowych tkanin na fabryczne.

Druga duża grupa etniczna na terenie Parku i jego otuliny to tzw. Górale Sądeccy. Zamieszkują oni na zachód od wsi Łemkowskich, od Rytra i Łomnicy poczynając. Etnografowie dzielą ich na kilka podgrup, z których w obszarze Parku wyróżnić można Górali Rytersko-Piwniczańskich (w rejonie Łomnicy, Piwnicznej i Rytra) oraz Górali Łąckich (w rejonie Obidzy, Brzyny i Zarzecza). Jak wszyscy górale, wykazują oni szereg cech wspólnych dla całej góralszczyzny karpackiej i równocześnie liczne elementy wyodrębniające ich kulturę. We wsiach pasma Radziejowej wykształciły się specyficzne formy hodowlane, polegające na powiązaniu gospodarki na polanach z gospodarką we wsi. wiąże się z tym brak specjalnego budownictwa pasterskiego (poza szopami na siano i bydło), powszechne natomiast były małe przenośne kolibki, w których pasterze nocowali przy owcach. Tradycyjne budownictwo góralskie, szeroko rozsiane po odległych przysiółkach, zanika coraz szybciej, zdarzają się jednak jeszcze w terenie pojedyncze obiekty drewniane (a czasem kamienne), kryte gontem bądź słomą, nawiązujące do starych form z tego regionu. Strój Górali Sądeckich opierał się na surowcach naturalnych jak sukno owcze, płótno lniane, skóra. Białe portki sukienne w części Łąckiej a brązowe w części piwniczańskiej ozdobione charakterystycznym "Węzłem Rycerskim" bądź innymi wzorami, można sporadycznie spotkać podczas imprez folklorystycznych czy większych świąt. Również starsze kobiety czasem jeszcze trzymają w skrzyniach dawne wełniane spódnice (kaźnirowe lub tybetowe) oraz starodawne chustki.

Niewielka część otuliny Parku obejmuje tereny w rejonie Starego Sącza i Gołkowic, zamieszkiwane przez Lachów Sądeckich. Jest to grupa o odmiennych zwyczajach i kulturze, mającą charakter przejściowy pomiędzy góralszczyzną a ludnością nizinną południowej Małopolski. Pod względem gospodarczym jest to ludność wybitnie rolnicza, zajmującą się też hodowlą koni i wyspecjalizowanym rzemiosłem. Wykształciła własne, bardzo ciekawe formy kultury, własną gwarę, muzykę, tańce. Na szczególną uwagę zasługuje strój Lachów Sądeckich, rzucający się w oczy u mężczyzn granatem sukiennych spodni i kaftanów, a u kobiet różem i "biskupim" kolorem spódnic i zapasek, szczególnymi formami kroju ubrań (np. katany z organkami), a zwłaszcza niesłychanie bogatym zdobnictwem, uważanym za najpiękniejsze w Polsce, przewyższającym nawet strój Górali Podhalańskich.

Tradycyjne budownictwo Lachów nawiązywało do Krakowskiego- z bielonymi zrębami domów i strzechą z żytniej słomy. Szczególnym przypadkiem jest szeregowa zabudowa wsi Gołkowice, odmienna całkowicie od sąsiednich, o murowanych domach i budynkach gospodarczych, ustawionych szczytem do drogi, a podwórkach zamkniętych charakterystycznymi bramami. Jest to pozostałość tzw. osadnictwa józefińskiego z początku XIX wieku, kiedy to władze austriackie po kasacie dóbr kościelnych sprowadziły na ten teren osadników niemieckich. Ludność ta mieszkała na Sądecczyźnie do końca drugiej wojny światowej. Warto wspomnieć, że dla całego obszaru zamieszkałego przez ludność rzymskokatolicką niesłychanie ważnym ośrodkiem miejskim był Stary Sącz, z istniejącym tu od XIII wieku kultem bł. Kingi, z szeroko rozwiniętym od czasów średniowiecznych rzemiosłem, a także jako miejsce tradycyjnych targów i jarmarków. Dawne tradycje kultury ludowej zanikają, kultywowany jest jednak nadal bogaty folklor w licznych regionalnych zespołach pieśni i tańca, a także podczas większych świąt kościelnych, środowiskowych i państwowych.